Alihuseyn
Müəllif
23.11.2023
Pulların yaranma səbəbləri və təkamül etapları
Pul universal dəyər ölçüsü və hər bir insana tanış olan dövriyyə vasitəsidir. Əgər qədim dövrlərdə qabıqlar və ya xəzlər pul rolunu oynayırdısa, bu gün alış-veriş etmək üçün artıq yanında əskinasların olmasına belə ehtiyac yoxdur — bunun üçün plastik kart və ya smartfon kifayət edir. Beləliklə, bu bloq yazımızda sən pulların necə ortaya çıxdığını və onların təkamülünü öyrənəcəksən.
Giriş sözü
Əslində insan oğlunun pul vahidlərinə necə və nə cür keçdiyi hələ də sirr olaraq qalır. Bu necə baş verib? Pullar mübadilə üçün nəyisə təmin edə bilməyənlərin hiyləsi kimi mi ortaya çıxıb, yoxsa ekvivalent ödəniş etmək üçün zamanla əlverişli vasitəyə çevrilib? Sual açıq olaraq qalır.
Lakin nəticə etibarı ilə bir şey dəqiqdir ki, hər şey müvafiq əşyaların real dəyərinə əsaslanan təbii əmtəə mübadiləsi ilə başladı. Məsəl üçün ovçu ovladığı mamontun cəsədini və ya bəbir dərisini daha uzun və iti nizə ilə dəyişə bilərdi ki, bu da ona daha çox ət və digər məhsullar əldə etməyə imkan verirdi.
Tədricən irəliləyiş yeni həll yollarına gətirib çıxardı. Metallar populyarlıq qazandı və onların emalından yaranan texnoloji tərəqqi sayəsində, metal yalnız hazır məhsul kimi deyil, həm də çəki ilə ölçülən xammal kimi də istifadə edilməyə başladı. Bu, qədim zamanlarda insanların pulun nə olduğunu anlamaq yolunda ilkin addımı idi və müasir mənada onun yaranmasına töhfə verdi.
Lakin nəticə etibarı ilə bir şey dəqiqdir ki, hər şey müvafiq əşyaların real dəyərinə əsaslanan təbii əmtəə mübadiləsi ilə başladı. Məsəl üçün ovçu ovladığı mamontun cəsədini və ya bəbir dərisini daha uzun və iti nizə ilə dəyişə bilərdi ki, bu da ona daha çox ət və digər məhsullar əldə etməyə imkan verirdi.
Tədricən irəliləyiş yeni həll yollarına gətirib çıxardı. Metallar populyarlıq qazandı və onların emalından yaranan texnoloji tərəqqi sayəsində, metal yalnız hazır məhsul kimi deyil, həm də çəki ilə ölçülən xammal kimi də istifadə edilməyə başladı. Bu, qədim zamanlarda insanların pulun nə olduğunu anlamaq yolunda ilkin addımı idi və müasir mənada onun yaranmasına töhfə verdi.
Pulun inkişaf mərhələləri
Tarixdə ilk pulların yaranması adətən şərti mərhələlərə bölünür. Məsələni daha asan başa düşmək üçün hər şeyi kateqoriyalara bölmək məqsədəuyğun olardı:
Qədim dövr
Pulun qədim dövrü ödəniş vasitəsi kimi malların istifadəsi etapına təsadüf edir. Bunlar yemək, geyim, məişət əşyaları, silahlar və s. idilər. Sadalanan mallar təbii mübadilə kimi istifadə olunurdu və son dərəcə oynaq dəyərə malik idilər. Yəni onların təxmini dəyəri çox dəyişə bilər və bir çox əlaqəli amillərdən asılı ola bilərdi.
İlk qızıl sikkələr (e.ə. 7 əsr)
Metal dövrü
İnsanlar tərəfindən əsrlərlə davam edən varlıq mübarizəsi nəticəsində qızılın, bir qədər də gümüş və misin, hesablamalar aparmaq üçün daha əlverişli vasitələr olduğu aydınlaşdı. Vaxt keçdikcə onlar dünya miqyasında pula ekvivalent rolunu oynadılar, lakin qızıl külçə ilə əməliyyatları həyata keçirmək yenə də qəliz olaraq qalırdı, çün ki külçə çəkilməli və daha sonra nümunələri bir daha yoxlanılmalı idi.
Eramızdan əvvəl 685-ci ildə. (e.ə. VII əsr) Lidiyada (müasir Türkiyə) zərb edilmiş qızıl sikkələr dövriyyəyə buraxıldı. Bu, ilk qədim pulların yaranma tarixi sayılır.
Eramızdan əvvəl 685-ci ildə. (e.ə. VII əsr) Lidiyada (müasir Türkiyə) zərb edilmiş qızıl sikkələr dövriyyəyə buraxıldı. Bu, ilk qədim pulların yaranma tarixi sayılır.
Kağız dövrü
Texnologiya və zamanın inkişafı aydın göstərdi ki, müxtəlif mallar, qızıl külçələri, gümüş, nis və hətta sikkələrlə hazırlanmış pul vahidləri belə adi hesablamalarda çətinliklər yaradır. Həmçinin sadalanan metodlarla dəyərli ehtiyatların saxlanması əlverişsiz və təhlükəli hal alırdı. Beləliklə orta əsrlərdə Avropada əhalinin sərvətinə müəyyən faiz qənaət etməyi öhdəsinə götürən, əvəzində isə təsdiqedici sənədlər - sertifikatlar verən təşkilatlar — banklar yaranmağa başladı.
Lakin müasir əskinaslara bənzəyən tam hüquqlu pul vahidləri Fransada yalnız 1716-cı ildə şotland maliyyəçi Con Lounun (ing. John Law) dizaynı ilə buraxıldı. Bu hadisə, sözün əsl mənasında kağız əskinas istehsalının uçuşuna səbəb oldu.
Beləliklə, tam hüquqi ödəmə kimi xidmət göstərə bilən kağız pullar icad edildi. Onların mahiyyəti sadə idi — təşkilat (bank) əskinas sahibinin tələbi ilə qızıl ekvivalentinə bərabər kağız əskinas buraxırdı. Zaman keçdikcə isə bu cür prosedurlar da öz qüvvəsini itirdi və əskinasların artıq özü ödəniş vasitəsinə, günümüzün kağız puluna çevrildi.
18-ci əsrin sonlarında kağız əskinaslar ABŞ-da möhkəmləndilər. Həmin əsrin ortalarında onlar Qərbi Avropada da fəal şəkildə istifadə edilməyə başladı. 20-ci əsrin əvvəllərində isə kağız əskinaslar artıq bütün dünyada yayılaraq demək olar ki, hər yerdə geniş istifadə edilirdi.
Lakin müasir əskinaslara bənzəyən tam hüquqlu pul vahidləri Fransada yalnız 1716-cı ildə şotland maliyyəçi Con Lounun (ing. John Law) dizaynı ilə buraxıldı. Bu hadisə, sözün əsl mənasında kağız əskinas istehsalının uçuşuna səbəb oldu.
Beləliklə, tam hüquqi ödəmə kimi xidmət göstərə bilən kağız pullar icad edildi. Onların mahiyyəti sadə idi — təşkilat (bank) əskinas sahibinin tələbi ilə qızıl ekvivalentinə bərabər kağız əskinas buraxırdı. Zaman keçdikcə isə bu cür prosedurlar da öz qüvvəsini itirdi və əskinasların artıq özü ödəniş vasitəsinə, günümüzün kağız puluna çevrildi.
18-ci əsrin sonlarında kağız əskinaslar ABŞ-da möhkəmləndilər. Həmin əsrin ortalarında onlar Qərbi Avropada da fəal şəkildə istifadə edilməyə başladı. 20-ci əsrin əvvəllərində isə kağız əskinaslar artıq bütün dünyada yayılaraq demək olar ki, hər yerdə geniş istifadə edilirdi.
Con Lou (ing. John Law), 1671-1729. Müasir kağız pullarının “atası”.
Nağdsız dövr
1944-cü ildə “Bretton Woods” Beynəlxalq Konfransı ABŞ milli valyutası olan dolları ($) qızıla bağlayaraq, onu beynəlxalq valyutaya çevirdi. Bundan cəmi 6 il sonra nağdsız ödənişlərin təməlini qoyan “Diners Club” kredit kartı buraxıldı. Bu gün belə bir yenilik heç kəsi təəccübləndirmir və orta statistik adamın ən azı bir neçə belə kartı var.
Elektron dövr
1972-ci ildə ABŞ-da bank çekləri üzrə mühasibat xidmətlərində kompyuter texnologiyalarından istifadə edilməyə başlandı. Bundan müəyyən vaxtdan sonra isə Ümumdünya Banklararası Maliyyə Telekommunikasiya Cəmiyyəti - “SWIFT” təsis edildi.
90-cı illərdə “İnternet” adlı innovativ texnologiya icad olundu. İnternet hər şeyi dəyişdiyi kimi, mövcud pul sistemini də dəyişdi. Ümumilikdə onun müxtəlif maliyyə sektorlarının inkişafına, xüsusən də elektron sahələrin yaradılmasında böyük təsiri oldu və yekun nəticə olaraq elektron pul köçürmə sistemləri yarandı. 1998-ci ildə ABŞ-da “PayPal” elektron pul köçürmə sistemi təsis edildi və bu tətbiq elə indi də Dünyada geniş istifadəçi kütləsinə sahibdir.
90-cı illərdə “İnternet” adlı innovativ texnologiya icad olundu. İnternet hər şeyi dəyişdiyi kimi, mövcud pul sistemini də dəyişdi. Ümumilikdə onun müxtəlif maliyyə sektorlarının inkişafına, xüsusən də elektron sahələrin yaradılmasında böyük təsiri oldu və yekun nəticə olaraq elektron pul köçürmə sistemləri yarandı. 1998-ci ildə ABŞ-da “PayPal” elektron pul köçürmə sistemi təsis edildi və bu tətbiq elə indi də Dünyada geniş istifadəçi kütləsinə sahibdir.
Virtual pul və kriptovalyutalar
Bu gün müxtəlif təşkilatlar, sosial şəbəkələr, onlayn oyunlar və s. mübadilələrdə istifadə olunan virtual pullar və kriptovalyutalar yavaş-yavaş günümüzün yeni reallıqına çevrilir. Bitcoin (2008), Ethereum, Litecoin, Tether USDT kimi yeni icad edilmiş kriptovalyutalar da ənənəvi pula alternativ olaraq gündən günə populyarlıq qazanırlar. Onlara qarşı yürüdülən fikirlər fərqli və haradasa skeptik olsa da, kriptovalyutaların dünyanın ənənəvi iqtisadiyyat sistemini dəyişdiyini artıq heç kəs inkar etmir.
Pul-ödəniş vasitələrinin əsas növləri
Beləliklə, müasir pul-ödəniş vasitələrini ümumiyyətlə iki əsas kateqoriyaya bölmək olar: nağdsız və nağd.
- Nağd kateqoriyasına əsasən kağız əskinaslar və qəpiklər daxildir. Siz onları əlinizdə saxlaya, saya və cüzdanınıza qoya bilərsiniz. Nağdsız pullar isə yalnız elektron bank və virtual şəkildə mövcuddur;
- Nağdsız pullar istifadə edən hesabın sahibi demək olar ki, istənilən əməliyyatı (onlayn / oflayn) dərhal həyata keçirə bilər. Həmçinin nağdsız pullar bir çox qoruma səviyyəsinə malik olan plastik kartlarda və ya mobil tətbiqlərdə saxlanılır. Daha bir tutarlı arqument isə komfort məsələsidir. Nağdsız pullarla əməliyyat etmək rahatdır, çün ki bir şey almaq və ya ödəmək üçün özünlə böyük bir pulqabı gəzdirməyə ehtiyac duymursan. Son zamanlar isə bir çox bank tətbiqinin kartlarını mobil telefonuna da inteqrasiya etmək mümkündür.
m10-u yüklə
Yükləmək üçün telefonun kamerası ilə QR kodu skan et
Oxşar məqalələr
